معلماني كه انسان بودن را تربيت مي كنند

معلماني كه انسان بودن را تربيت مي كنند
داستان رسالت پيامبر اسلام در غار حرا با آيات: «اقرا و ربك الاكرم¤ الذي علم بالقلم¤ علم الانسان ما لم يعلم» آغاز مي شود و خداوند در نخستين آيات وحي شده به پيامبرش از تعليم و ابزار آن قلم سخن مي گويد. از اين رو در دين مبين اسلام، اولين معلم انسان براي حركت به سوي تعالي و عبادت، خداوند است. بعد از خداوند، عقل به عنوان قوه تشخيص و انبياء به عنوان معلمان دروني و بيروني، هدايت جامعه را برعهده دارند. در اين سير تكاملي هر فردي كه در هدايت بشر بسوي تعالي، اخلاق، تعبد و آگاهي، نقش مؤثري ايفا كند در زمره انبياء قرار مي گيرد. از اين رو گفته اند معلمي شغل انبياست.
يكي از شاخصه هاي اصلي پيشرفت و نماد حركت سالم در مسير تكاملي بشر، رعايت اخلاق و شئونات انساني در جامعه است كه مهم ترين كاركرد رسولان و معلمان و هدايت گران بشر از ابتداي خلقت به شمار مي رود. در جامعه اسلامي ما هم كه جايگاه نظام آموزش و پرورش و متصديان آن توسط بزرگاني چون شهيد رجايي و استاد شهيد مطهري مشخص شده است؛ اين نقش پررنگ تر و تأثيرگذارتر به نظر مي رسد.
در اين راستا معلمان به عنوان نيروي انساني كه مهندسي افكار عمومي و چشم انداز رشد فرهنگي و علمي جامعه در دستان آنها است؛ براي اجراي بايدها و نبايدهاي اخلاقي در جامعه، وظيفه اي فراتر از قشرهاي ديگر دارند؛ چرا كه در تحكيم پايه هاي نظام علمي و بالاخص فرهنگي كشور، بيشترين نقش را ايفا مي كنند. اين همان موضوعي است كه در چند سال اخير، مورد بي توجهي و بي مهري بسياري از معلمان واقع شده است و چه بسا كه با گذشت زمان، توجه به بعد آموزشي نظام آموزش و پرورش بيشترين سطح انتظار خانواده ها را به خود اختصاص داده است. هفته گرامي داشت مقام معلم را فرصتي مغتنم دانستيم تا به اندازه بضاعت خود به بررسي نقش معلمان در نهادينه شدن اخلاق اجتماعي در جوانان و همچنين نتيجه فعاليت آنها در پرورش ابعاد انساني شاگردانشان به عنوان نيروهاي فعال جامعه بپردازيم.
ديوارهاي مدارسي كه مهمان آنها هستيم با كاغذها و دست نوشته هاي رنگارنگ، مثل پرهاي طاووس خودنمايي مي كنند. صف هاي طولاني روزنامه ديواري ها كه بر طناب هاي كشيده شده در راهروها معلق هستند!! نشان از رونق تهيه روزنامه ديواري در اين روزها دارد. برگزاري نشست ها و سخنراني ها با موضوع معلم، مسابقات فرهنگي و هنري و رقابت دانش آموزان در مسابقات علمي و تقدير از دانش آموزان موفق ترم اول از ديگر برنامه هاي مدارس است. در گوشه اي از سالن دسته گلي كه تصاوير شاگردان اول تا سوم هر كلاس را در گلبرگ هاي خود در معرض ديد عموم قرار داده است؛ نگاه هر تازه واردي را به خود جلب مي كند. با ديدن اين تصاوير به ذهنم خطور مي كند كه در اين مدرسه؛ گلبرگ قاب عكس دانش آموزان موفق شده اند و در مدرسه اي ديگر درختي تنومند؛ با تصاوير شاگرد اول ها به بار نشسته است و در مدرسه دخترانه؛ شاگرد ممتازها بر بال هاي پروانه افق را در مي نوردند... خلاصه در اين ايام صحبت از معلم است و فرهنگ پاسداشت مقام و منزلتش و توانمندي او در تعليم دانش آموزان. صحبت از معلم است و نقش او در تربيت جامعه انساني اما در عمل گويي آموزش در اولويت قرار دارد....

تربيت شهروند با اخلاق؛ مهم ترين وظيفه معلمان
در بدو ورودم نظرم را با ايران باقري، معاون پرورشي مدرسه دخترانه طهماسبي در ميان مي گذارم او با نگاهي به وضعيت برنامه هاي پرورشي مدارس مي گويد: دانش آموزان دوره راهنمايي در طول هفته، يك تك زنگ كلاس پرورشي دارند و در آن معلم بايد از روي جزوات نكاتي را به شاگردانش آموزش دهد. اين درحالي است كه تجربه چندين ساله نشان مي دهد هر استان، شهر و در مقياسي كوچك تر هر كلاس به آموزش هاي اخلاقي و پرورشي خاص خود نياز دارد كه بايد با نياز سنجي معلم آن موارد مرتفع شود. ولي متاسفانه شاهد اين هستيم كه اقدامات پرورشي صورت گرفته درمدارس عموما فعاليت هاي نماديني شده اند كه باعث تغيير رفتار عميق و ريشه اي در دانش آموزان نمي شود. فرصت كم معلمان در هدايت و رشد فرهنگي و اخلاقي دانش آموزان در جامعه كنوني به صورت ناهنجاري هاي رفتاري از سوي جوانان نمود خارجي پيدا كرده است.
وي با اشاره به اينكه تربيت اخلاقي شاهراه پيشگيري از آسيب هاي رواني، اجتماعي در جامعه است مي افزايد: بعد از خانواده، مدرسه دومين نهاد تربيتي كودكان است كه بايد با آموزش هاي درست خود مهارت هاي شهروندي را به دانش آموزان ارائه دهد. اما با توجه به اينكه آموزش هاي فرهنگي و اجتماعي مهم ترين كاركرد معلمان در نظام آموزش و پرورش است بايد به ياد داشته باشيم كه تنها مدارس نمي توانند اين وظيفه سنگين را بر عهده بگيرند بلكه بايد به فرهنگ سازي كلان كل جامعه را درگير كرد حتي خود دانش آموزان را درست مصداق اين شعر كه: اگر به من بگويي؛ فراموش خواهم كرد اگر يادم بدهي، به خاطر مي آورم، اگر درگيرم كني، ياد مي گيرم.
معاون پرورشي مدرسه با بيان اينكه در نزد معلمان اهميت آماده كردن كودكان جهت ورود به جامعه و پرورش شهروند با اخلاق، كمتر از اهميت آموختن دروس رياضي و علوم و زبان نيست مي گويد: مگر نه اين است كه ما به كودكانمان علم مي آموزيم تا در نهايت انسان هايي مفيد و با اخلاق و موفق در جامعه باشند از چه رو به اين امر آن طور كه شايسته آن است توجه نمي كنيم؟ چرا سهم سؤال اساسي خانواده ها از وضعيت اخلاقي و روحي فرزندانشان در سيستم آموزشي كم تر از حد انتظار است؟ به نظر مي رسد خانواده ها و به نوعي كل جامعه نقش اصلي خود را در پرورش نسل جوان تحت الشعاع امور و اهداف ديگر قرار داده اند و اين اتفاق خوش آيندي نيست.
من هم با نظر باقري موافقم چرا كه در حضور كوتاه خود در مدارس هيچ تابلويي را معرفي كننده تصاوير دانش آموزان با اخلاق مدرسه نديدم و جايزه اي را براي با اخلاق ترين دانش آموز مدرسه كادو شده نيافتم.
باقري در پايان صحبت هايش از سيستم ها و خرده نظام هاي متعددي مانند گروه دوستان، صدا و سيما و مطبوعات و... به عنوان همراهان آموزش و پرورش نام مي برد همراهاني كه بايد در امر تعليم و تربيت پوياي جامعه با نظم و هماهنگي گام بردارند تا نتيجه فعاليت هاي پرورشي معلمين در كنار آموزش، محلي براي ارائه شدن داشته باشند.
نهادينه شدن آموزه هاي اخلاقي در احترام توأمان معلم و متعلم به اخلاقيات در علم روان شناسي تربيتي، بحث تعليم و تربيت اخلاقي يكي از مهم ترين مباحثي است كه توجه به آن مي تواند مسير تعالي بشر را براي كسب امتياز «شهروندي با اخلاق» بودن؛ هموار سازد. توجه به اين مهم كه در راستاي وظايف آموزش و پرورش است مي تواند كمك شاياني براي تربيت نسلي باشد كه مي خواهد مطابق با صفات و ارزش هاي اخلاقي جامعه رشد كند. معلمين به عنوان بازوهاي محرك نظام آموزش و پرورش، نقش كليدي در اجراي برنامه هاي پرورشي و اخلاقي دارند.
حامد قرباني كارشناس ارشد مسائل روانشناسي و تربيتي كه خاطرات بسيار زيبايي از معلمان دوره دبستان خود دارد مي گويد: عادت داشتم بين صحبت هاي دوستانم به قولي پابرهنه بپرم و نظر خودم را در مورد هر چيزي كه بود؛ مطرح كنم. يك روز معلم كلاس با طرح يك داستان نكته غيراخلاقي كار من را - بدون اشاره مستقيم به خودم - نكوهش كرد و در آخر با بيان جمله اي از يك دانشمند كه نامش در ذهنم نمانده است گفت: بي نزاكت ترين مردم كسي است كه ميان حرف ديگري سخن بگويد. باور كنيد از آن زمان تا حال از ترس برچسب بي نزاكتي هرگز ميان صحبت هاي هيچ كس حتي فرزندم هم صحبت نكرده ام.
وي سپس با اشاره به اينكه متأسفانه آموزش و پرورش ما برنامه هاي مدون و قابل قبولي براي تعليم و تربيت اخلاقي دانش آموزان ندارد ادامه مي دهد: معتقدم كه معلمان به عنوان ناظر بر كلاس و مغز متفكر سيستم آموزشي مدرسه بايد با برنامه ريزي هاي ابتكاري و خلاقانه اين كمبودها را برطرف سازند. تشويق به موقع دانش آموز بعد از انجام عملي ارزشمند و اخلاقي، آموزش نكات اخلاقي و اجتماعي در قالب تئاتر و سرود به دانش آموزان در ابتداي هر ساعت درسي يا مراسم صبحگاه، نام گذاري هر روز به يك ارزش اخلاقي مانند روز مهرباني، روز صبر، روز كمك به باباي مدرسه و روز آهسته سخن گفتن و روز مسئوليت.... و رعايت آن از جانب خود معلم مي تواند در نهادينه كردن بايدها و نبايدهاي اجتماعي تاثير گذار باشد.
وي با تأكيد بر اينكه معلم موفق كسي است كه بتواند همه ابعاد وجودي دانش آموزان را پرورش دهد و از آنها انسان ارزشمندي براي جامعه بسازد مي گويد: معلمان در دوره كودكي ونوجواني كه افراد مستعد پذيرش بيشترين آموزش هاي عملي و ارزش هاي اخلاقي هستند با آنها سروكار دارند. دوره اي كه متعلم، معلم خود را از جان و دل دوست دارد وآموزه هاي او را بنابر ارتباط شاگرد و استادي به ديده منت بر لوح ذهنش با قلم عشق ثبت مي كند؛ معلم دوران ابتدايي كه در ساعات مدرسه جايگاه مادر را در قلب دانش آموزان دارد بايد از اين فرصت ناب براي نهادينه كردن صفات اخلاقي و آموزه هاي اسلامي استفاده كنند. معلم دوران راهنمايي كه با موجوداتي حساس روبرو است بايد از انگيزه هاي دانش آموزان در ديده شدن و بزرگ انگاشته شدن استفاده كرده آنها را به سوي اجتماع با رفتارهايي منفك از دنياي كودكانه سوق دهد و در دوره دبيرستان معلمان بايد همگام و همراه با دانش آموزان، مسير اجتماعي شدن در قالب يك همشهري مقيد به رفتارهاي انساني و اجتماعي را بپيمايند تا دانش آموزان بدانند در اين مسير تنها و مجبور نيستند؛ چرا كه بي انگيزه بودن معلمان يا خانواده ها مي تواند ضربات جبران ناپذيري به جامعه وارد سازد.
اين كارشناس ارشد مسائل روانشناسي و تربيتي، وجود برنامه هاي جذاب براي هدايت اخلاقي و اجتماعي دانش آموزان، حضور فعال مشاوران روانشناس در كنار مشاوران تحصيلي در مدارس، نظارت درست والدين به برنامه هاي رسانه هاي ارتباطي مانند ماهواره و اينترنت و.... را از مهم ترين راهكارهاي نهادينه كردن اخلاق اجتماعي در دانش آموزان به عنوان سازندگان اجتماع و وارثان فرهنگ ايراني اسلامي مي داند.

معلم كارگزار اصلي تربيت، روح نظام آموزشي
ارزشهاي اجتماعي تحت عنوان ارزشهاي اخلاقي شامل مدل هاي كلي رفتار، احكام جمعي، هنجارهاي كرداري است كه مورد پذيرش عمومي در جامعه است. هنجارها و ارزش هايي كه منجر به يكپارچگي اجتماع و همبستگي بيشتر مردم يك سرزمين مي شود. عدالت، انسان دوستي، ديگرخواهي، گذشت و... از ارزشهاي عام و مطلوب اجتماعي هستند كه هميشه در طول اعصار مختلف مد نظر جوامع بوده و چه بسا در صدر هرم برنامه ريزي هاي دولت ها قرار گرفته اند.
در جامعه اسلامي ما كه دين در بردارنده دستورات قوانين الهي در جهت رشد ابعاد انساني است مي تواند ما را در رسيدن به جامعه آرماني و نهادينه كردن اصول اخلاقي ارزش هاي انساني - اجتماعي كمك كند. نهادينه كردن دستورات اسلامي و اخلاقي دين مبين بر عهده خانواده، مبلغان و معلمان ديني، آموزش و پرورش، متوليان فرهنگي و.......... است.
دكتر مجتبي صالحي عضو انجمن اوليا و مربيان يكي از مدارس شهرستان هاي استان تهران با بيان اين مطلب مي گويد: متأسفانه كاركرد پرورشي و اخلاقي نظام آموزش و پرورش ما در حد انتظار نيست و اين نتيجه كم كاري نهاد خانواده در آموزش ارزش هاي اخلاقي - انساني به عنوان مهم ترين ركن اجتماعي شدن و عملكرد نامناسب رسانه هاي جمعي مخصوصا تلويزيون در نهادينه كردن اخلاقيات در سطح كلان جامعه و ارحج شدن ركن آموزشي برپرورش در مدارس است.
وي با اشاره به اينكه يكي از رموز پيشرفت جامعه، تربيت فرهنگي و اجتماعي دانش آموزان است آن را از آرمان هاي نظام آموزشي بر مي شمارد و ادامه مي دهد: معلم كارگزار اصلي تعليم و تربيت و روح نظام آموزشي هر كشوري است و با كوشش خردمندانه او است كه اهداف متعالي نظام آموزشي كشور محقق مي شود و آنچه كودكان، نوجوانان و جوانان در مدرسه كسب مي كنند، متاثر از خصوصيات، كيفيات، شايستگي هاي علمي، فرهنگي؛ ديني، تربيتي، اجتماعي، اخلاقي و معنوي معلمان است. بي ترديد معلم در دگرگوني جامعه و حركت آن به سمت اخلاق و معرفت انساني به اندازه كل سيستم هاي درگير در مسائل فرهنگي و اجتماعي نقش دارد و اثرگذار است، به گونه اي كه مي توان سطح رعايت شئونات انساني و ادب مردم يك جامعه و دانش، توانايي و كيفيت علمي و اخلاقي هر كشور را از سطح دانش، توانايي، كيفيت و مهارت و رفتار معلمان آن كشور تشخيص داد.
دكتر صالحي ادامه مي دهد: عليرغم تمامي پيشرفت ها و تحولات شگرف علمي جهان، در دنياي ارتباطات و فناوري اطلاعات، هنوز هيچ جايگزين بي بديلي براي معلم يافت نشده است؛ بنابر اين هر تغيير و تحولي در ابعاد مختلف اجتماعي با تلاش معلم صورت پذير است. بي ترديد دغدغه معلمان هميشه اين است كه حيات بشر بر مدار ارزش ها وكرامت انساني بچرخد و شناخت خدا و مكتب و دين همه اساس انسان باشد تا هيچ بيگانه اي مجال تجاوز به فرهنگ ارزشي دين و ميهن را پيدا نكند.

.... و مدير ارشدي كه از معلمش رسم مودت آموخت
براي تهيه ادامه گزارشم با معرفي دوستانم به ديدن مدير ارشد يكي از كارگاه هاي فني آموزشي مي روم. با درخواست دوستم دقايقي قبل از شروع ساعت كاري به محل مي رسم. «محمد ميرزايي» همان مدير ارشد؛ زودتر از ما آنجا بود!! درها را باز كرده و منتظر ساير هنرآموزانش بود.
خلاصه صحنه هاي بديعي ديدم. استاد با ديدن هنرجويانش كنار در كارگاه ايستاد و قبل از اينكه كسي فرصت سلام كردن پيدا كند دستش را جلو مي برد و با لبخند سلام و احوال پرسي گرمي مي كرد. جالب بود كه حال اعضاي خانواده را هم مي پرسيد و سراغي از دوستان مشتركشان مي گرفت. بچه ها هم گويي موظفند كه از حال همه خبر داشته باشند.
آنها قبل از رسيدن به استاد دست بر سينه مي گذاشتند و با ديدن او كه لبخند بر لب دارد سرحال وارد سالن كارگاه مي شدند. بدون استثنا به سراغ مش تقي درويش زاده پيرمرد خدمتگزار مي رفتند و ضمن دست دادن با او احوالش را مي پرسيدند. در آن كارگاه شلوغ كسي صدايش را بلند نمي كرد و هنگام حرف زدن آقاي ميرزايي شوخي نمي كردند. همه كمك حال هم بودند. يكي به دوستش كمك مي كرد دست روغني اش را بشويد و ديگري داشت در انجام كارهاي عقب افتاده دوستش به او كمك مي كرد و استاد ميرزايي به هر گروه كه مي رسيد طوري برخورد مي كرد كه گويي اعضاي آن گروه برايش عزيزترند در حالي كه اگر با دقت به نحوه رفتارش نگاه مي كردي حتي عدالت را در نگاهش رعايت مي كرد.
از آقاي ميرزايي جوياي چرايي برخوردش با هنرجوها مي شوم برايم مي گويد: كلاس پنجم دبستان معلمي داشتم كه زودتر از ما وارد كلاس مي شد. تخته سياه را پاك مي كرد و جلوي در كلاس مي ايستاد و به هر كداممان هنگام سلام كردن دست مي داد و جمله اي زيبا مي گفت. گاهي از نقاط ضعفمان،چنان دريچه اي بسوي قدرت باز مي كرد كه فراموش مي كرديم واقعا نقطه ضعفي داريم. مثلا من قد كوتاهي داشتم و بسيار ريزنقش بودم؛ كارهايي كه نياز به فرز بودن داشت به من محول مي كرد و مي گفت: محمد! در كلاس هيچ كس به گرد پايت نمي رسد بدو برو برگ هاي امتحاني را بياور و من در آن لحظه قدرتمندترين و مؤثرترين دانش آموز كلاس بودم. آن قدر از برخورد معلم خودم خوشحالم كه تنها راه اداي دين به او رعايت و گسترش اخلاقيات و منش انساني اش در تمام شئونات و لحظات زندگي ام است.

نقشي ملموس تر از نور و بي نياز از تعريف واژگان
قصد داشتم براي مستند و موجه كردن بيشتر اين گزارش با مسئولان فرهنگي و نمايندگان مردم درخانه ملت صحبت كنم كه با ديدن آقاي ميرزايي و داستان كارگاه انسانيتي كه براي هنرجويانش آماده كرده بود به نتيجه رسيدم نقش معلم در تربيت انسان ها و جامعه انساني ملموس تر و عيني تر از آن است كه واژگان را بيشتر به كار گيرم و ذهن شما را خسته تر كنم.

کیهان
منيره غلامي توكلي